Bramen

Onderzoek naar teelt en belichting bij bramen en frambozen

‘Er zit nog veel meer potentie in de teelt van zachtfruit onder glas’

Een onderzoek met veel nadruk op het verzamelen van nieuwe kennis. Zo mag je het jongste project met bramen en frambozen bij Wageningen University & Research in Bleiswijk wel noemen. Over de teelt van zachtfruit onder glas is nog relatief weinig bekend, terwijl de consumentenvraag toeneemt. Er zit nog veel potentie in teeltoptimalisatie, vinden onderzoekers en telers. Onder de rook van het onderzoekscentrum doet een paprikateler ervaring op met deze ‘nieuwe’ teelt.

Paprikateler Wouter van den Bosch in Bleiswijk teelt dit jaar voor het eerst bramen. Daarvoor heeft hij met zijn familie een nieuwe locatie van 1,2 ha gevonden in Berkel en Rodenrijs. Dat is een hele omschakeling, laat hij weten, want zachtfruit telen is toch heel wat anders dan hij gewend is. Samen met zijn oom Jaap de Schipper verkent hij dit nieuwe terrein en regelmatig wisselen zij van gedachten met Jan Janse van Wageningen University & Research.

Hemelsbreed een paar kilometer verder heeft Janse inmiddels een jaar onderzoek gedaan naar belichting bij bramen onder glas met als doel de productie te verbeteren. Bij het naastgelegen Improvement Centre is afgelopen jaar gekeken naar vervroeging van het oogstseizoen. De belangstelling voor dit gewas is de laatste jaren toegenomen, niet in de laatste plaats door de groeiende vraag naar ‘superfoods’ én de matige kwaliteit van importproduct in de wintermaanden. Volledig jaarrond bramen telen in Nederland gebeurt nog niet, maar met de juiste belichtingsstrategie komt dat doel wel dichterbij.

Welk kleurenspectrum

In de eerste proeven is SON-T-belichting vergeleken met hydbridebelichting, dus een combinatie van SON-T en tussenbelichting met LED’s. De totale lichtintensiteit lag rond de 150 µmol/m2/s. Tussen beide behandelingen waren er in deze proeven geen duidelijke verschillen in productie of kwaliteit.

            Komend winterseizoen zal Janse verder gaan met zijn belichtingsonderzoek. Ditmaal heeft hij de beschikking over vier afdelingen met helder en diffuus glas, twee voor bramen en twee voor frambozen. Iedere afdeling is ingericht met 75 µmol/m2/s LED-toplicht. 

De onderzoeker wil in de nieuwe proef dieper ingaan op het kleurenspectrum. De standaard toplicht installatie wordt aangevuld met drie soorten tussenlicht, namelijk standaard rood/blauw, extra blauw en extra verrood. De lichtintensiteit van het tussenlicht is 75 µmol/m2/s, waarmee de totale lichthoeveelheid op 150 µmol/m2/s komt. 

De plantdatum van de jongste proef was 13 september. Gekozen is voor de bramenrassen Loch Ness en Chester. In de twee afdelingen met frambozen staan de rassen Kwanza en Shani. De eerste oogst staat gepland rond kerstmis en de teelt gaat door tot april.

Zoveel mogelijk informatie

“Er is eigenlijk nog maar weinig bekend over de bramenteelt onder glas”, vertelt Janse. Vanaf 1986 zijn de eerste planten onder glas geteeld en dan nog zonder belichting. “We weten bijvoorbeeld nog niet welk temperatuurregime, lichtintensiteit of CO2-niveau optimaal is. In onze voorjaarsteelt hebben we tijdelijk iets te lage temperaturen aangehouden, waardoor wat snelheid in productie is verloren gegaan. Dat kan dus beter.” 

Omdat er nog veel te leren is wil de onderzoeker gedurende het seizoen zoveel mogelijk informatie verzamelen. Tijdens de teelt zal hij bijvoorbeeld fotosynthesemetingen doen bij verschillende lichtintensiteiten en CO2-gehaltes en op verschillende tijdstippen van de dag. Ook de effecten van het lichtspectrum zal hij meten op blad en vrucht, onder andere aan de hand van chlorofyl, flavonolen en anthocyaan. Smaak en inhoudsstoffen krijgen veel aandacht in dit onderzoek, want dat is een voorwaarde wanneer je in de winter bramen gaat telen in belichte kassen.

Twee klimaatschermen

Met Kas als Energiebron als financier van dit onderzoek is het logisch dat Het Nieuwe Telen (HNT) veel aandacht zal krijgen. De afdelingen hebben een lichtuitstoot- en een energiescherm gekregen, waarmee uitstraling tot een minimum beperkt kan blijven. De schermen openen en sluiten op basis van een uitstralingsmeter. 

Tenslotte krijgt weerbaarheid aandacht. Bramen en frambozen onder glas kunnen juist uitblinken door een minimaal gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Janse wil weten of het lichtspectrum invloed heeft op gevoeligheid voor bijvoorbeeld trips en meeldauw. In het rijtje metingen neemt hij ook fenolen, bladoppervlakte, drogestofgehalte en een indirecte bepaling van wortelexudaten mee, met als doel om verbanden te vinden. 

Niet eenvoudig

Voor Van den Bosch is dit onderzoek belangrijk. “We weten in grove lijnen hoe deze teelt verloopt, maar we missen vooral nog het minutieus sturen”, legt hij uit. Op 1 januari heeft hij de eerste teelt Loch Ness geplant,op 9 juli de tweede teelt. Met deze tweede teelt hoopt hij door te gaan tot december, afhankelijk van de prijzen en zolang de vruchten nog willen afrijpen. 

Terugkijkend op de eerste teelt vond hij het niet eenvoudig om de benodigde bemesting te bepalen. Dat heeft voor een groot deel te maken omdat hij nog geen referentie heeft en er weinig kennis beschikbaar is. “We hebben nog genoeg uitdagingen”, vindt hij. Dat geldt voor bemesting, klimaat en arbeid. 

Op de momenten dat het gewas in productie is zijn er 45 medewerkers tegelijk aan het werk. “Op dit relatief kleine oppervlak vergt dat wel wat organisatie”, vertelt De Schipper die deze locatie runt. Het oogsten moet bijvoorbeeld heel voorzichtig gebeuren, heeft hij dit eerste jaar ondervonden. Doe je dat niet, dan verschijnen er rode korrels op het geoogste product. “Bovendien is het ook nog een leerproces om de vruchten in het juiste stadium te oogsten”, vult hij aan.

Verdere professionalisering

In de tweede teelt bleek een deel van zijn plantmateriaal minder van kwaliteit te zijn. “Je hebt te maken met uitgangsmateriaal met een voorgeschiedenis”, legt Van den Bosch uit. De opkweek vindt niet onder geconditioneerde omstandigheden plaats, maar buiten op een veld. Weersinvloeden hebben een grote invloed op de kwaliteit van de planten. Het plantmateriaal voor de herfstteelt is bovendien bewaard in de koelcel. Het is dus erg lastig om een oorzaak aan te wijzen als plantmateriaal niet perfect is. 

Janse vindt dat er nog heel veel moet gebeuren op gebied van professionalisering van deze teelt. “Het standaardras Loch Ness is ontwikkeld voor de buitenteelt en al 35 jaar oud. Er is nauwelijks veredeld op productierassen voor beschermde teelten, waar veel potentie in zit.”

Voor het temperatuurregime geldt hetzelfde. Ook daarover is nog weinig bekend. Van den Bosch: “In de glasteelten zijn we gewend om snelheid te maken. Die neiging heb je nu ook, maar het is niet zeker of dit werkt. Ik verwacht dat er nog veel valt te leren over teeltoptimalisatie.” 

Proef met LED’s

De teler heeft als proef in een paar paden LED’s geïnstalleerd als tussenbelichting, in zijn geval 75 µmol/m2/s. Deze laat hij achttien uur per etmaal branden, ongeveer vergelijkbaar met andere vruchtgewassen. Deze belichting zou verschil moeten maken ten opzichte van de rest van het gewas. Van den Bosch: “Die rekensom kunnen we nog niet maken. Daar is het nog veel te vroeg voor.”

Hij vindt het gewas in de belichte paden erg generatief. Die term ligt voor hem als paprikateler voor op de tong, maar deze is nog niet ingeburgerd in het jargon van zijn collega’s die al jaren bramen telen. Vegetatief of generatief, die discussie moet nog komen.

Onder Glas, oktober 2018

Belichte tomatenteelt

Belgische tomatentelers: zwaardere belichting en LED-tussenlicht

LED-tussenlicht maakt het spel om topkwaliteit te telen nog leuker

Marja en Leo Verdonck- van Dessel van kwekerij Den Boschkant

Vlaamse tomatentelers zijn volop bezig om hun teelt te intensiveren. Twee bedrijven hebben vorig jaar de nieuwste generatie LED-tussenlicht modules laten installeren. Dit doen ze stapsgewijs om de investering te spreiden, maar ook om het effect goed te kunnen vergelijken met alleen toplicht. Het is opmerkelijk dat zij koers zetten op een nog beter product in het winterhalfjaar, waarbij ze productieverhoging als bonus meepikken.

Een voor een verwijdert een medewerker de bedrading van de assimilatiebelichting. Ditmaal voor de laatste keer, want Marja en Leo Verdonck - van Dessel van kwekerij Den Boschkant in Vremde (B) gaan de armaturen vervangen voor een nieuwe installatie. “Ieder voorjaar halen we alle armaturen weg om ze ’s zomers op te slaan, want we willen zoveel mogelijk natuurlijk licht naar binnen laten”, vertelt Marja.

Belgische tomatentelers zijn zeer gefocust op lichtbenutting, zo blijkt uit het rondje dat we samen met Piet Hein van Baar, plantspecialist bij Signify (voorheen Philips Lighting), vandaag maken langs zijn Vlaamse relaties. Zowel Den Boschkant als Primato van Kevin Pittoors in Putte hebben flink geïnvesteerd in belichtingssystemen. Beide bedrijven zijn in omvang enigszins met elkaar te vergelijken. Ze mikken op topkwaliteit, die zij afzetten via veiling BelOrta.

Tomaten en asperges

Het bedrijf van de familie Verdonck is 9 ha groot. In 2005 is het eerste deel gebouwd, waarna in 2010 het tweede deel volgde. Op de oude locatie, waar zij in 1986 begonnen, telen zij nu op 1,7 ha kasasperges. Leo heeft altijd tomaten geteeld, Marja was psychiatrisch verpleegkundige. Die twee activiteiten brachten zij bijeen door op hun bedrijf ‘groene zorg’ aan te bieden. “We bieden hier een zinvolle dagbesteding aan”, legt Marja uit. Het geeft voldoening als we soms nét dat verschil kunnen maken door mensen op weg te helpen.”

Binnen het assortiment op dit bedrijf worden altijd wat bijzondere tomatentypes getest, zoals de kleine tros pruimtomaat Lily. Het hoofdassortiment bestaat uit middensegment Brioso en de grotere pruimtomaten Prunus en Intense. De septemberplanting Prunus wordt halverwege het seizoen vervangen door een tussenplanting met vier koppen.

Veel licht, hoge plantdichtheid

In 2010 besloten zij om 4,3 ha te belichten met 180 µmol/m2/s SON-T lampen. Vorig seizoen zijn op 4,3 ha de derde generatie GreenPower Interlight modules van 75 µmol/m2/s toegevoegd. Daarmee komt de totale belichtingscapaciteit in dit deel van de kas op een forse 255 µmol/m2/s. Binnenkort valt de beslissing welke nieuwe installatie boven het gewas komt te hangen als de oude lampen worden vervangen.

De plantdichtheid is bij aanvang van de teelt hoog. Eigenlijk is Verdonck meteen op de eindafstand gestart van 30 cm (4,2 planten per m2). “We hebben voor dit systeem gekozen omdat we relatief vroeg planten. In september is er nog voldoende natuurlijk licht. Extra koppen aanhouden zou dan precies gebeuren op het moment dat het licht afneemt. Voor mij voelt dat niet helemaal goed. Bovendien vind ik altijd dat het aanhouden van een dief meer ongelijkheid geeft”, zo legt hij uit.

Betere trosstrekking

In het deel met tussenlicht worden de modules in hoogte verhangen, zodat de LED’s altijd ter hoogte van de zich ontwikkelende tros hangen. De plant heeft niet alleen profijt van het extra licht, maar ook van wat warmte. De temperatuur van de modules loopt op tot 38°C.

Sinds de aanvang van het belichtingsseizoen heeft de teler gemerkt dat de trossen zich beter ontwikkelen. Met name de strekking en uniformiteit bij Brioso valt hem op. De kwaliteit van het eindproduct is stabieler, hoewel de teler beseft dat hij wel aan de limiet zit qua plantafstand.

“Wij hoopten dat LED ook verbetering van smaak zou geven”, merkt zijn vrouw op. “Toen wij destijds SON-T lampen installeerden ging de kwaliteit, maar bovendien de smaak in de lichtarme periode erg vooruit. Tussenlicht draagt niet meer bij op dat vlak, is onze ervaring. Dat verschil merken we minder.”

Constante kwaliteit

Welke vervolgstappen het bedrijf in de toekomst gaat maken op gebied van belichting staat nog niet vast. Voor 100% LED’s zullen zij niet kiezen, omdat ze de warmteafgifte van de SON-T lampen van wezenlijk belang vinden voor het klimaat in de kas. Toch lokken ook de LED’s bovenin de kas, omdat de beperkte warmteafgifte toelaat om een langere periode te belichten.

Hun visie is om klassieke teelt en belichte teelt te blijven combineren, om zo een constant, uniform, duurzaam en lokaal geteeld product te kunnen leveren. Arbeid technisch is dat eveneens interessant. “We werken hier met een vaste ploeg medewerkers. In het verleden piekte de arbeid in de zomer. Nu hebben we op wat golfbewegingen na het hele jaar evenveel werk”, vindt Marja.

Sinds zij zijn gestart met belichten is biologische bestrijding van ziekten en plagen wel een uitdaging. “Het is lastig om plagen op te ruimen als je bedrijf nooit echt leeg is, besluit Leo.

Kevin Pittoors van kwekerij Primato en Piet Hein van Baar, Signify

Snelle groei

Het bedrijf van de familie Pittoors maakte in korte tijd een grote ontwikkeling door. Enkele jaren geleden was het bedrijf nog 3 ha groot, maar sinds zoon Kevin de gelederen versterkt is het gegroeid naar 16 ha. Eind 2015 startte de bouw van 6,2 ha, gevolgd door 6,2 ha in 2017, beide met diffuus glas met AR-coating. Het spiksplinternieuwe bedrijfsgebouw is om door een ringetje te halen.

Drie jaar geleden startte Kevin Pittoors nog met een onbelichte teelt. Inmiddels hangt boven de helft van het bedrijf 180 µmol/m2/s SON-T lampen, in vier stappen afschakelbaar. Sinds vorig jaar heeft 2,6 ha van de belichte afdeling tussenlicht modules gekregen, 75 µmol/m2/s. Het totale vermogen is dus gelijk aan dat van Den Boschkant. “Eigenlijk is het een uit de hand gelopen proef”, vertelt de ondernemer. “Het heeft geen zin om maar in een paar paden LED’s op te hangen. Je moet er ook de watergift op kunnen sturen, want extra belichte planten verdampen meer en hebben dus meer water nodig.”

Pittoors levert zijn middelgrove trostomaten binnen het BelOrta segment Elite. In de onbelichte afdeling teelt hij Foundation, in de belichte afdeling Xandor. Het laatste ras koos hij vooral vanwege het uithoudingsvermogen. Daarnaast teelt hij zowel belichte als onbelichte cherrytomaten Juanita, zonder de LED’s.

Belichting rustig opbouwen

Half oktober (week 42) is de belichte teelt geplant; 2,8 planten per m2. Achtereenvolgens hield hij bij de LED’s extra stengels aan in week 44, 47, 49 en week 10. Daarmee verhoogde hij de stengeldichtheid naar 3,2; 3,7; 4,2 en uiteindelijk 4,4 planten per m2. In de rest van de belichte afdeling is hij naar dezelfde eindafstand gegaan, maar volgens een trager schema. De trossen werden in de SON-T-afdeling gesnoeid op 5, in de LED-afdeling gedeeltelijk op 6.

De teler bouwt zijn belichtingsschema heel geleidelijk op. Pas veertien dagen na het planten gaat hij zijn SON-T lampen gebruiken, eerst op de donkerste dagen. In week 50 zit hij op de maximale belichtingsduur van 18 uur per etmaal. Van Baar: “Er is een wezenlijk verschil in belichtingsregime tussen de Nederlandse en Belgische telers. Nederlanders schakelen sneller over op intensief belichten, terwijl de zuiderburen dat rustiger aan doen.”

Ook het afbouwen in het voorjaar gaat geleidelijk. Op het moment dat de kastemperatuur boven 25°C stijgt, of zodra de instraling boven 700 W/m2 komt schakelt de teler zijn LED’s uit. In week 15 hebben de SONT-T-lampen voor het laatst gebrand. De teler: “Vanaf eind maart, begin april buigen we onze belichtingsstrategie om zodat het gewas ook in de zomer goede kwaliteit tomaten produceert.”

Blad blijft groener

De teler is zijn LED’s gaan inzetten op het moment dat de afstand tot de kop 30 cm was. Vervolgens kwamen ze gedurende de teelt naast de uitgroeiende tros te hangen. “We zagen al vrij snel flinke verschillen”, vertelt hij. “Je merkt dat het blad onderin groen blijft. Met het tussenlicht blijven alle bladeren actief, terwijl ze bij alleen SON-T-toplicht sterk verouderen.”

In het voorjaar, als de SON-T lampen niet meer branden, blijft hij de LED’s wel inzetten, zolang de temperatuur in de kas niet te ver oploopt. In de praktijk is dat vooral in de ochtenduren als kas en gewas nog koel zijn.

Pittoors heeft het afgelopen belichtingsseizoen al veel verschillen gezien tussen de gewassen met of zonder tussenlicht. “We zagen het gewas in de afdeling met LED’s snel sterker worden. Daarom hebben we de etmaaltemperatuur een halve graad omhoog bijgesteld en verschillen gemaakt in het bijzetten van de extra stengels.”

Om alvast een voorproefje te nemen op het volgende teeltseizoen geeft hij aan dat hij zijn LED’s sneller zal inzetten. Bovendien overweegt hij om met 3,75 stengels per m2 te starten. “Dat wilden we dit jaar nog niet doen. De kas, de installatie, alles is nieuw. Dat is niet het moment om de grenzen op te zoeken. Je wilt namelijk niet het risico nemen dat het gewas te zwak komt te staan.”

Langere levensduur

Beide bedrijven hebben een hogere productie gehaald in de afdelingen met LED’s. Het productievoordeel weegt uiteraard mee in de afweging of een dure belichtingsinstallatie rendeert en die doelstelling is ruimschoots gehaald. Het al dan niet inzetten van LED’s als tussenbelichting moet bijdragen aan productie, kwaliteit en bedrijfszekerheid. Pittoors had bijvoorbeeld op 1 mei een meerproductie van 25% in de afdeling met LED’s.

“Iedere mol toplicht levert bijvoorbeeld tien gram tomaat op. Iedere mol tussenlicht heeft een efficiëntie die anderhalf keer hoger ligt”, zegt Van Baar. Per watt leveren de LED’s 3 µmol/m2/s groeilicht, tegenover 1,8 µmol/m2/s SON-T licht. “Daar komt dan nog – zoals wij dat noemen – een X-factor bij, vanwege de volledige benutting van het lichtspectrum en de plaats van het licht in het gewas.”

Deze verbetering in rendement moet het verschil goedmaken tussen de investering in SON-T lampen of een hybride installatie met LED’s. Het grote voordeel van de LED’s is dat ze minimaal drie keer zo lang meegaan als SON-T lampen. Voor Belgische telers is de investering in efficiëntere LED’s iets sneller rond te rekenen dan voor Nederlandse telers, vanwege de hogere elektriciteitsprijzen.

Onder Glas, juni/juli 2018

Radijs

Zülküf Yilmaz eerste radijsteler met hybride belichting

‘Met belichten kan ik mijn teelt beter plannen en sturen’

De speciale strook zandgrond langs de Westlandse kust, die zich uitstrekt van Hoek van Holland tot voorbij Monster, is het territorium van Zülküf Yilmaz, beter bekend als ‘Zoef’. Een half jaar geleden heeft hij als eerste radijsteler in Nederland een hybride belichtingsinstallatie laten installeren. De eerste resultaten van het belichten bevallen hem goed.

Op deze heldere voorjaarsdag is het niet echt nodig om de belichtingsinstallatie te gebruiken, maar Zülküf Yilmaz is zo vriendelijk om deze toch aan te zetten. Via een signaal van zijn mobiele telefoon schakelen de strengen LED’s kap voor kap aan. Radijs onder belichting, het is een volledig nieuwe ontwikkeling binnen deze teelt. Dat geldt ook voor de vele andere ideeën die de ondernemer wil gaan toepassen. Binnen een tijdsbestek van twintig jaar groeide Yilmaz volledig op eigen kracht uit tot de grootste radijsteler van Nederland, waarbij hij goede contacten onderhoudt met zijn collega’s.

LED

Led's in the picture

De roze gloed van Led's valt op. Twee dagen geleden schreef het Algemeen Dagblad nog over 'Het nieuwe 'Westerlicht' of een groot bordeel?' Vandaag trokken de Led's van Koppert Cress de aandacht in The New York Times, ter aankondiging van een tentoonstelling van Rem Koolhaas in het Guggenheim. Met mijn foto. Top!

LED

LED’s combineren met duurzame cherrytomatenteelt

Dit jaar veel aandacht voor verzamelen en bestuderen van data

Op zoek naar ‘De duurzame smaaktomaat’ is de titel die de jongste proef met LED’s bij het Delphy Improvement Centre heeft meegekregen. Na de rassen Komeett en Merlice is het nu de beurt aan Juanita om deel te nemen aan dit experiment. De relatie plantgewicht, gemiddeld vruchtgewicht en smaak krijgt veel aandacht. Een jaar van meten en wegen.

LED licht

Eerste resultaten onderzoek in klimaatcel

Zonder daglicht toch zware sla met laag nitraatgehalte

Het restaurant van de High Tech Campus in Eindhoven serveert slasoorten die het daglicht nog niet eerder hebben gezien. Ze zijn knapperig en smaakvol en kunnen de concurrentie met kassla volledig aan. Honderd meter verder teelt onderzoeker Stefan van de Voort sla en kruiden in de uitsluitend met LED verlichte klimaatcellen van de nieuwste onderzoeksfaciliteit in de Brabantse lichtstad.

Met de opening van BrightBox Venlo en GrowWise in Eindhoven heeft Nederland er twee onderzoeksfaciliteiten bij voor ‘cityfarming’. Dit nog redelijk nieuwe begrip staat voor het telen van volwaardige gewassen, uitsluitend met kunstlicht.

BrightBox is ingericht om onderzoek te doen voor derden. Het is in een samenwerkingsverband tussen Philips, Botany en HAS Hogeschool. De faciliteit in Eindhoven is een eigen onderzoeksruimte van Philips Horticultural LED Solutions waar het bedrijf toegepast teeltonderzoek doet en lichtrecepten ontwikkelt. Inmiddels zijn in Eindhoven de eerste gewassen geoogst en het resultaat is veelbelovend. Plantspecialist Stefan van der Voort deelt de eerste bevindingen.

Zware sla

Een teeltronde sla bij GrowWise duurt ongeveer acht weken, van zaad tot krop (één plant per pot). Voor de opkweek worden de zaden rechtstreeks op een steenwolplug gezaaid en in een aparte kiemcel gezet. Tijdens de teelt staan ze op steenwolblokken op een eb-vloed systeem, eerst strak tegen elkaar en vervolgens in drie stappen naar de definitieve eindafstand (22 planten per m2). De cel heeft vier teeltlagen. Boven de containers hangt LED-verlichting in verschillende kleuren (wit, blauw, rood en verrood). Van de Voort kan vervolgens verschillende lichtrecepten uitproberen.

LED belichting tomaat

De Jong en Peters over eerste ervaring belichten:

LED tussenlicht geeft weer nieuwe teelttechnische uitdagingen

Was Andy de Jong vroeger zo’n knul die met een opgevoerde brommer rond reed? Je zou het bijna gaan denken als hij vertelt over de hybridebelichting bij Jami, met dubbele LED-modules tussenlicht. Daar hoort volgens hem een zo hoog mogelijke stengeldichtheid bij. Terwijl hij het tweede seizoen draait is Wim Peters net uit de startblokken. Twee tomatentelers delen hun ervaring.

Terwijl proeven met LED-belichting in de tomatenteelt al jaren de vakbladen roze kleuren, zijn de installaties op praktijkschaal in Nederland op de vingers van één hand te tellen. Kwekerij Jami VOF, van de broers Andy en Arjan de Jong en Michel Zwinkels in Bergschenhoek is pionier op dit gebied. Het 6 ha grote tomatenbedrijf (Komeett) is voor de helft ingericht met een combinatie HID-topbelichting (SON-T) en een dubbele rij tussenbelichting met LED-modules van Philips. De installatie werd in het najaar 2012 aangelegd. Jami is inmiddels bezig met de tweede teelt onder de lampen.

Wim Peters, tomatenteler in Someren teelt op 16 ha Roma (pruim)tomaten en Tasty Tom. Hij heeft vorig jaar op 3,3 ha belichting aangelegd. Ook hij koos voor de SON-T-lampen, maar met één rij LED-modules tussenlicht in zijn pruimtomatenteelt (Prunus).

Vroege productie

De motieven van beide telers zijn verschillend. Hoewel ze de hogere productie ten opzichte van onbelicht in het achterhoofd hebben, is dat niet de belangrijkste drijfveer. Het gaat De Jong niet alleen om de totaalproductie. Hij mikt vooral op een vroege productie in de periode dat tomaten doorgaans duur zijn. Het is hem inmiddels gelukt om rond week zestien 6 kg/m2 meer te oogsten ten opzichte van vorig jaar belicht. Of de eindproductie hoger zal liggen is nog maar de vraag.

 “Wij kozen bewust voor de hybride belichting, omdat 100 procent LED nog in de kinderschoenen staat. Naar mijn mening hebben we de warmte van de SON-T lampen gewoon nodig”, legt hij uit. Dat hij niet uitsluitend voor deze lampen koos heeft te maken met het feit dat de kaslucht boven het gewas hoger oploopt met alleen SON-T en dat stond hem tegen. “Die moet je dan weer gaan afluchten en dat leidt tot warmteverliezen en past niet in ons duurzaamheidsplaatje. Met LED komt meer energie die je er in stopt, er ook als licht uit vergeleken met SON-T.”

Jaarrond eigen product

Peters teelt nu tien jaar pruimtomaten. Dat zijn relatief lange gewassen. Hij stond voor de keuze zijn kas, met een poothoogte van 5 meter, met anderhalve meter op te hogen in combinatie met diepstralers, of te gaan belichten met een hybride systeem. Investeren in LED is een stuk duurder dan de kas ophogen, maar uiteindelijk gaf het teelttechnische aspect en de verbetering van de winterkwaliteit voor hem de doorslag.

Om het gat in de productie voor zijn ‘Home Cooking’ concept op te vangen, importeerde hij ’s winters pruimtomaten van een coöperatie in Spanje. Dit is een wezenlijk ander product dan de tros pruimtomaten die hij zelf teelt. Met de keuze om te gaan belichten ondervangt hij de noodzaak tot importeren. Beide telers mikken op een eerste oogst rond de kerstdagen. “En dan hoop ik begin januari op een goede productie te zitten”, vult Peters aan.

LED als groeibuis

De verschillen in belichtingsduur met traditioneel belichtende collega’s zijn in de donkere periode van het jaar niet groot. Of je nu alleen toplicht (SON-T) gebruikt of een combinatie van toplicht en tussenlicht, de belichtingstijd blijft achttien uur per etmaal. In donkere dagen in het voor- en najaar kan wel makkelijk extra belicht worden met LED zonder teveel warmte toe te voegen in de kas.

Peters heeft geen groeibuis. De LED-modules werken wel als zodanig, zeker omdat ze ook beweegbaar zijn en met het gewas mee gaan. Dus in tegenstelling tot andere bedrijven gaat niet de groeibuis aan om het gewas te activeren, maar de LED-module. “Dat kost natuurlijk elektriciteit”, weet hij, “maar die vervangt de warmte van een groeibuis. Er zijn dus nauwelijks verliezen.” Bij De Jong bewegen de LED-modules niet mee met het gewas. Hij gebruikt wel een groeibuis.

Een leerjaar

Het eerste teeltseizoen is eigenlijk altijd een leerjaar. De Jong ging voortvarend van start. Hij hanteerde relatief hoge plantdichtheden. Daarbij zette hij de LED’s maximaal in door ze jaarrond vijf tot tien uur per dag aan te houden. “We hadden vorig jaar nog geen echte doelstelling en zijn er gewoon maximaal in gegaan”, vertelt hij. Tot drie keer toe heeft hij een kop laten staan, waardoor de eindafstand 4,6 stengels per m2 is geworden (zie tabel).

“Achteraf hebben we daarvan veel geleerd. De koppen hebben we te laat aangehouden en de eindafstand is te vol geweest. Daardoor waren we gedwongen ook in de zomer op relatief donkere dagen soms twaalf uur per dag tussenlicht te geven. Gemiddeld was het zes uur per dag. Dat is geen ramp, maar valt wel tegen als de tomaten goedkoop zijn.”

Dit jaar is hij iets behoudender van start gegaan. Hoewel de plantdatum ruim een week vroeger was dan het jaar ervoor heeft hij nu slechts twee keer een kop bijgezet, maar wel vroeger. Volgens hem is de energie-efficiency daardoor stukken beter. Nu belicht hij in de zomer maximaal vijf uur bij.

Volgend jaar anders

Peters is nu bezig met zijn eerste seizoen belichten. Hij heeft de eerste ervaringen bij Jami op de voet gevolgd en daaruit lering getrokken. “Onze verwachtingen halen we wel dit eerste jaar”, meent hij. “Maar nu al weten we wat we volgend jaar anders zullen doen. Dan wordt het pas echt leuk.” Hij plantte dit seizoen in week 45 en wil komend seizoen drie weken naar voren opschuiven.

Leren telen met de tussenlicht LED-modules is als opnieuw het wiel uitvinden, vinden beiden. De Jong: “We stapten er in, maar niemand kan je wat vertellen.” Hoewel hij intensief proeven volgt met LED-belichting kan hij die niet helemaal naar de situatie op zijn eigen bedrijf vertalen.

Ten opzichte van collega’s met alleen SON-T-lampen kiest hij ervoor om het tussenlicht zoveel mogelijk te laten branden. Als aanvullende teeltmaatregel plukt hij bijvoorbeeld geen tussenblad. Zo houdt hij zoveel mogelijk bladoppervlak aan voor kwaliteit en productie en kan de plant het tussenlicht maximaal omzetten.

Vergelijking teeltplan Jami en Wim Peters

                            Andy de Jong – Jami                                          Wim Peters

Toplicht               105 µmol/m2/s SON-T                                         117 µmol/m2/s SON-T

Tussenlicht          110 µmol/m2/s LED (2 strengen)                         55 µmol/m2/s LED (1 streng)

Gewas                  Grove trostomaat                                                 Pruimtomaat

Seizoen               2012/13                         2013/14                         2013/14

Plantdatum          wk 43                             wk 42                             wk 45

Soort plant           Komeet/Maxifort 1 op 1; 2,5 stengels/m2            Geënt getopt, 2,3 stengels/m2

Eerste stengel      wk 48 naar 3,3 st/m2      wk 44 naar 3,3 st/m2      wk 47 naar 3,45 st/m2

Tweede stengel   wk 2 naar 4,1 st/m2        wk 50 naar 4,1 st/m2      wk 3 naar 4,2 st/m2

Derde stengel       wk 6 naar 4,6 st/m2        eindafstand                    eindafstand

Onder Glas, augustus 2014